"Περί προοπτικής"

κείμενο του Γιάννη Τσαρούχη από το «Ως στρουθίον μονάζον επί δώματος»* 

«Είναι δύσκολο να πει κανείς τι είναι «ο ζωγραφικός χώρος». Είναι κάτι που το υπαγορεύει ένα δαιμόνιο σαν του Σωκράτη. Και αλίμονο μου αν δεν το ακούσω. Θα παρουσιάσω απλώς σκέτα μεροκάματα. Οι αρχαίοι Έλληνες βρήκαν την προοπτική. Αλλά και ένα σωρό αντίδοτα που προστατεύουν τον ζωγράφο από παραπατήματα και υπερβολικό ζήλο λογικής. Ο Παρθενώνας σταματάει εκεί που αρχίζει να αποκτάει προοπτική. Στη ζωγραφική της Πομπηίας, που συχνά μιμείται την ελληνική, η προοπτική γίνεται δεκτή υπό όρους. Λειτουργεί για πενήντα πόντους βάθος. Όσο είναι ο όγκος σε βάθος του ανθρώπινου σώματος. Από εκεί και πέρα, όσο αληθοφάνεια κι αν υπάρχει, οι τέσσερις πλευρές του πίνακος και οι αρμονίες δύο διαστάσεων διευθύνουν τη σύνθεση. Και όχι η κοινή λογική.

Καλαμάτα, πλατεία 23ης Μαρτίου, 1966.

Απ’ όλους τους ευρωπαίους ζωγράφους, ο Βερμέερ και ο Βελάσκεθ κατάφεραν να συνδυάζουν την προοπτική με τις αισθητικές ανάγκες δύο διαστάσεων. Φυσικά, πριν απ΄όλους ο Γκρέκο. Αυτός είναι ο πρώτος διδάξας. Πώς να οδηγήσει κανείς με λόγια κάτι που μερικά άτομα εξαιρετικά γνωρίζουν ανά τους αιώνες; Και όμως! Οι ιδέες αυτές, όταν πραγματοποιηθούν σε ένα έργο, δίνουν ευφορία ακόμα και στους πιο ανίδεους θεωρητικούς. Ο Μπραν ή ο Πικάσο –δεν θυμάμαι ακριβώς– είχε πει κάποτε ότι κάθε πίνακας χρειάζεται ένα άσπρο σε μιαν ορισμένη μεριά. αλλά έχει τεράστια σημασία αν το άσπρο αυτό δικαιολογείται μέσα στη σύνθεση σ’ ένα φλιτζάνι, σε ένα λουλούδι ή σ’ ένα φόρεμα γυναικός. Στα έργα μου του 1936-1938 επιδιώκοντας το καθαρό και ζωηρό χρώμα, το βάθος που συνήθως είναι καφέ ή μαύρο, το απέδιδα με ροζ ή λεμονί ή κόκκινο ζωηρό. Είναι κάτι σαν την ανεστραμμένη προοπτική που, σε ορισμένες εικόνες βυζαντινές, κάνει ώστε η σύναξη των αγγέλων να είναι πιο μεγάλη όσο πιο πίσω βρίσκονται. Αυτά δεν διδάσκονται. Αλλά πρέπει να τα καταλαβαίνεις μόνος σου, όταν ένθεος πιάνεις το πινέλο.

Καφενείον ο Παρθενών 1955. Λάδι σε πανί. 90x130

Θυμάμαι έναν ανόητο που ανέβηκε στη σκηνή στην πρεμιέρα της «Ερωφίλης» του Κουν, για να μου υποδείξει τα προοπτικά λάθη της σκηνογραφίας. Έκτοτε, τα πράγματα άλλαξαν. Και σήμερα υπάρχει η τυραννία της ελευθερίας που είναι εξίσου επικίνδυνη με την τυραννία του σχολαστικισμού. Οι τρεις γραίες της Ζωγραφικής –ανατομία, προοπτική και λογική- εξαφανίστηκαν, για να αντικατασταθούν με τις άνευ λόγου ελευθερίες. Όλα πρέπει να γίνονται για τη νοστιμιά του έργου. Και για την πειθώ. Αλλιώς πέφτουμε σε μια αισθητική ψυχρότητα, που είναι ίσως χειρότερη από τη λογική ακαδημία. Πρέπει να είναι κανείς πάντοτε ελεύθερος να κρίνει και τις ελευθερίες ακόμα, αν δεν είναι συμφέρουσες για τον άνθρωπο. Το λέει ο Ευριπίδης στον «Ορέστη» : «ο έξυπνος άνθρωπος δεν υποδουλώνεται σε τίποτα. Ούτε στον Νόμο».

Οι τέσσερις εποχές, 1969 - Λάδι σε πανί, 156,5 x 295 εκ.

*«Ως στρουθίον μονάζον επί δώματος» Γιάννης Τσαρούχης, εκδόσεις Καστανιώτη

Και μιλώντας για προοπτική με τα τόσο όμορφα λόγια του Τσαρούχη που ταξιδεύουν το μυαλό, ασυναίσθητα αυτό προσγειώνεται και πάει σε μια άλλη έννοια της "προοπτικής", της δικής μας μέσα στα όσα συμβαίνουν σήμερα, που έχει και αυτή σημεία φυγής στην γραμμή του ορίζοντα (αλλά απροσδιόριστης θέσης, χωρίς να μπορεί κανείς να προβλέψει πού συγκλίνουν οι γραμμές του σχεδίου) και επίσης χρησιμοποιεί κάποιες αρχές της αιθέριας προοπτικής, (τα αντικείμενα που βρίσκονται στο βάθος, «μακριά» από το θεατή, να ζωγραφίζονται με πιο αχνά χρώματα και λεπτομέρειες) όμως στην περίπτωσή μας να είναι πολύ θολά και σκοτεινά. 

Αλλά και στα σύννεφα, όπως και να τα ζωγραφίσει κανείς,  υπάρχει πάντα φως.

Γιατί,  όπως ειπώθηκε πιο πριν, το λέει ο Ευριπίδης στον «Ορέστη»: «ο έξυπνος άνθρωπος δεν υποδουλώνεται σε τίποτα. Ούτε στον Νόμο».